Türklerin tarihte ilk görüldüğü yer Orta Asya’dır. Buraya aynı zamanda Türklerin yaşadığı yer anlamına gelen “Türkistan” da denilmektedir.
Orta Asya’da sert karasal iklim görülmektedir. Bitki örtüsü bozkırdır. Türklerin yaşam biçimleri de bozkır kültürüne göre şekillenmiştir.
Zor coğrafi şartlar Türklerin göçebe bir yaşam sürmelerine neden olmuştur. Sürekli göç ederek kıl keçesinden çadırlarda yaşayan Türklerin en önemli geçim kaynağı hayvancılıktı. Ayrıca at sayesinde hem uzak diyarlara gidebilmişler hem de manevra kabiliyetleri yüksek savaşçı bir toplum olmuşlardır.
Türkler hayvancılık dışında madencilik, dokumacılık ve tarımla da uğraşmışlardır. Göçebe bir yaşam sürmelerinden dolayı Uygur Devleti’ne kadar mimari yapıları yoktur ve tüm eşya ve sanat eserleri taşınabilirdir.
TÜRKLERİN ORTA ASYA’DAN GÖÇ ETMESİ
Zamanla Türklerin bir kısmı Orta Asya’dan ayrılarak dünyanın farklı coğrafyalarına göç ederek devletler kurmuşlardır.
Göçlerin Nedenleri:
| * Olumsuz iklim şartları * Kuraklık ve otlakların azalması | Coğrafi neden |
| * Boylar arası mücadele * Çin baskısı * Cihan hakimiyeti düşüncesi | Siyasi neden |
| * Hayvan hastalıkları | Ekonomik neden |
| * Nüfus artışı | Sosyal neden |
Göçlerin Sonuçları:
- Gittikleri yerlerde yeni devletler kurarak başka kültürleri etkilediler ve etkilendiler.
- Başka ülkelere devlet yönetim anlayışı ile örnek oldular.
- Türkler ve Türk Kültürü dünya üzerinde geniş bir coğrafyaya yayıldı.
ORTA ASYA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ
Asya Hun (Büyük Hun) Devleti (M.Ö.220 – MS216)
- Tarihte bilinen ilk Türk Devletidir.
- Teoman tarafından kurulmuştur.
- Çinliler ile İpek Yolu’na hakim olmak için mücadele etmişlerdir.
- Çin Seddi bu dönemde yapılmıştır.
- Devlet en güçlü zamanını Mete Han zamanında yaşamıştır.
- Mete Han ordu yönetiminde “Onluk Sistemi”; devlet yönetiminde “İkili Teşkilatı” bulmuştur.
- Oğuz Kağan Destanı Asya Hun Devleti’ne aittir.
Asya Hun Devleti taht kavgaları ve Çin entrikaları yüzünden kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunları Avrupa’ya doğru göç ederek Kavimler Göçü’ne neden olmuştur.
Kavimler Göçü (375)
Asya Hun Devleti’nin Çin baskısı nedeniyle yıkılması sonucunda Hunların bir kısmı Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya doğru göç etmiştir. Bu göç sırasında Türklerin önlerinden kaçan milletlerin yer değiştirmesine “Kavimler Göçü” denir.
Kavimler Göçü’nün Sonuçları:
- Avrupa Hun Devleti kuruldu, Avrupa’da Türk Tarihi başladı.
- 395 yılında Roma İmparatorluğu ikiye ayrıldı. 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı.
- Bugünkü Avrupa’nın temelleri atıldı. (İngiltere, Fransa, İspanya)
- Avrupa Türk kültürüyle tanıştı, Türkler de Avrupa kültürüyle tanıştı.
- Avrupa’da Feodalite (Derebeylik) dönemi başladı. Derebeyliğin tüm dünyayı etkilemesiyle İlkçağ sona erdi Ortaçağ başladı.
Kök Türk (Göktürk) Devleti (552-630)
- Tarihte “Türk” adıyla kurulan ilk devlettir.
- Bumin Kağan tarafından kurulmuştur.
- Devletin merkezi “Ötügen”dir.
- 38 harften oluşan Kök Türk alfabesini kullanmışlardır.
- Kök Türklerin “Türk” kelimesini devlet adı olarak kullanmaları ve kendi alfabelerini oluşturmaları “milliyetçi” olduklarını kanıtlar.
- Ergenekon Destanı Kök Türklere aittir.
II.Kök Türk (Kutluk) Devleti (682-745)
- Kutluk Kağan (İlteriş Kağan) tarafından kurulmuştur.
- En önemli hükümdarı Bilge Kağan’dır.
- Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ile birlikte devleti yönetmiştir. En büyük yardımcıları Vezir Tonyukuk olmuştur.
- Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri olan Kök Türk kitabeleri bu dönemde dikildi. Kök Türk Kitabeleri aşağıdaki isimlerle de anılmaktadır.
| Kök Türk Göktürk Orhun | Kitabe Anıt Yazıt Abide |
- Kök Türk Kitabeleri Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Kitabelerden o dönemde Türklerin yaşayışları, mücadeleleri hakkında bilgi alıyoruz. Kitabeler devlet yönetimi konusunda bilgi içerirken halka da öğüt vermektedir. “Türk” kelimesi ilk kez bu kitabelerde yer almaktadır.
Uygur Devleti (745-840)
- Kutluk devletine son veren Karluk, Basmil ve Uygur boyları tarafından kurulmuştur.
- Başkentleri Karabalgasun (Ordubalık) ‘dur.
- Yerleşik hayata geçen ilk Türk Devletidir.
- Çinlilerden etkilenerek Maniheizm dinini benimsemişlerdir. Bu dinde et yemek ve savaşmak yasaktı. Bundan dolayı savaşçı özelliklerini kaybetmişlerdir.
- Et yemek yasak olduğu için hayvancılığı terk ederek tarımla uğraşmışlar ve yerleşik yaşama geçmişlerdir. Yerleşik yaşama geçtikleri için saraylar, tapınaklar gibi mimari eserler inşaa etmişlerdir.
- 18 harfli Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.
- Göç ve Türeyiş adlı iki destan Uygurlara aittir.
- 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır.
ORTA ASYA İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR ve UYGARLIK
Devlet Yönetimi
- Devleti yöneten hükümdar “Han”, “Hakan” ya da “Kağan” ünvanlarını alırdı. Hükümdar ve ailesi, Göktanrı’dan aldığı yetki ile devleti yönetirdi, buna “Kut” adı verilirdi.
- Hükümdarın kardeşine “Yabgu” adı verilirdi. Hükümdar, kardeşi (Yabgu) ile birlikte devleti doğu-batı şeklinde birlikte yönetirdi. Buna “İkili Teşkilat” adı verilirdi. Bu sistem bir taraftan geniş topraklara sahip devletin yönetimini kolaylaştırırken diğer taraftan devletin kolaylıkla parçalanmasına neden olmuştur. İkili teşkilatta doğu her zaman batıya tabi olmuştur.
- Hükümdar öldükten sonra yerine aynı aileden hükümdarın erkek kardeşi ya da oğullarından biri yönetime geçerdi. Buna “Veraset Sistemi” adı verilmiştir. Bu sistem taht kavgalarına neden olarak devletlerin kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur.
- Devlet işlerinin görüşüldüğü, önemli kararların alındığı yer “Kurultay” (Toy, Keneş, Kengeş) idi. Kurultayda son söz Hakan’a aitti, bu anlamda bir danışma meclisi gibiydi. Kurultaya hükümdarın eşi olan “Hatun” da katılırdı. Bu durum kadının önemsendiğini ve yönetimde söz sahibi olduğunu kanıtlamaktadır.
Hukuk Düzeni
Toplum düzeni herkesin uyması zorunlu olan “Töre” adı verilen yazısız kurallar ile sağlanmaktaydı. Törenin en önemli özelliği yazısız olması ve Hakanın bile uymak zorunda olmasıdır.
Din ve İnanış
- İlk Türk Devletlerinde Gök Tanrı inancı bulunurdu. Uygurlar ise Çin’den etkilenerek Maniheizm dinine inanmışlarıdır.
- Ölüler için düzenlenen törene “Yuğ” adı verilirdi. Din adamlarına “Kam” ya da “Şaman” adı verilirdi.
- Mezarlarına “Kurgan” adı verilirdi. Ahiret inancı bulunduğu için kurganların içine ölüler değerli eşyaları ile birlikte gömülürdü.
- Ölen askerlerin mezarının başına savaşta öldürdüğü asker sayısı kadar “Balbal” adı verilen taşlar dikilirdi.
Ordu
- Mete Han orduyu on ve onun katları şeklinde (onbaşı, yüzbaşı, binbaşı…) düzenleyerek “Onluk Sistemi” oluşturmuştur. Onluk sistem günümüzde hem ülkemizde hem de dünyada yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
- İlk Türk Devletlerinde eli silah tutan herkes asker kabul edilirdi. Kadın-erkek, yaşlı-genç herkes ordunun bir parçasıydı. Bu anlayışa “Ordu-Millet” denilmekteydi.
Kültürel Yaşam
- Türkler yazıyı geç kullandıkları için destan, sav, sagu, koşuk gibi sözlü edebiyat ürünleri yaygındı.
Destan Nedir?
Toplumların hayatında önemli olayların (savaş, göç, afet, kahramanlık) abartılarak anlatıldığı eserlere denir.
| Orta Asya Türk Devleti | Ait Olduğu Destan Adı |
|---|---|
| Asya Hun Devleti | Oğuz Kağan Destanı |
| Kök Türk Devleti | Ergenekon Destanı |
| Uygur Devleti | Göç ve Türeyiş Destanı |
- Kök Türklerin ve Uygurların kendilerine ait Türk alfabeleri bulunmaktaydı. Kök Türklere ait “Orhun Yazıtları” Kök Türk alfabesi ile yazılmıştır.
Faydalı olması dileğimle…
Sosyal Bilgiler Öğretmeni Necati YALÇIN
01.11.2022
| 6.sınıf sosyal bilgiler tarihe yolculuk türklerin anayurdu orta asya özet orta asya ilk türk devletleri özet islamiyet öncesi türk devletleri özet asya hun göktürk uygur devleti |
