Orta Asya’da Köktürk Devleti yıkıldıktan sonra Araplar ve Çinliler bölgeye hakim olmak için birbirleriyle mücadele etmişlerdir. Abbasi ile Çin arasında Talas Savaşı (751) yaşanmış ve Türkler bu savaşta Abbasi Devletini desteklemiştir. Abbasiler Türklerin sayesinde savaşı kazanmış ve Orta Asya Çin hakimiyetinden kurtulurken Türkler kitleler halinde İslamiyet’i benimsemeye başlamıştır.
Talas Savaşı İle;
- Türkler kitleler halinde İslamiyet’i kabul etmişlerdir.
- Arap Müslümanlar Çin’den kağıt, matbaa, barut ve pusula gibi önemli teknolojileri de öğrenmişlerdir.
Türklerin Müslüman Olmasını Kolaylaştıran Nedenler
Göktürk inancı ile İslamiyet arasında ortak noktaların bulunması Türklerin İslamiyet’i benimsemesini kolaylaştırmıştır. Ortak noktaları görelim:
- Her iki inançta tek bir yaratıcı vardır.
- Her iki inançta ahiret inancı vardır. (Cennet-Cehennem; Uçmağ-Tamu )
- Türklerin dünyaya hakim olma fikri ile (cihan), Müslümanları İslamiyet’i dünyaya yayma fikrinin (cihad ve gaza) benzerlik göstermesi
- Her iki inançta yaratıcı için kurban kesilir
- Türk örfünde yasak olan yalan, hırsızlık gibi davranışların İslamda da yasaklı olması
- Her iki inancın temizliğe önem vermesi
İlk Türk-İslam Devletleri
1.Karahanlılar (840-1212)
Orta Asya’da kurulan ilk Müslüman Türk Devletidir. Başkentleri Balasagun’dur. Önceleri Göktanrı inancı benimsenmişken Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet’i kabul ettiler.
Karahanlılar resmi dili Türkçe olarak ilan etmişler. Bu durum milliyetçi olduklarını, kültürlerini, milli kimliklerini korumaya çalıştıklarını gösterir.
Bu dönemde yazılmış önemli eserler şunlardır:
| Eser Adı | Yazarı | Açıklama |
|---|---|---|
| Divan-ı Lügat’it Türk | Kaşgarlı Mahmut | Arapça-Türkçe sözlüktür. Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçe dilinin üstünlüğünü kanıtlamak için yazılmıştır. |
| Kutadgu Bilig | Yusuf Has Hacib | Eserin adı mutluluk veren bilgi, anlamına gelmektedir. Devlet yöneticilerine tavsiyelerde, öğütlerde bulunduğu bir eserdir. |
| Atabet’ül Hakayık | Edip Ahmet Yükneki | Eserin adı hakikatlerin eşiği, anlamına gelmektedir. Din ve ahlak konulu, öğüt içeren didaktik (öğretici) bir eserdir. |
| Divan-ı Hikmet | Hoca Ahmet Yesevi | İslam dini konu alınan eserde şiirsel bir anlatım vardır. |
2.Gazneliler (969-1187)
Bugünkü Afganistan’ın bulunduğu yerde kurulmuştur. Ünlü hükümdarı Gazneli Mahmut Hindistan’a 17 sefer düzenlemiş ve Hindistan’da İslamiyet’in yayılmasını sağlamıştır. Ayrıca Abbasi Halifesini Büveyhoğulları devleti baskısından koruduğu için Abbasi Halifesi tarafından Gazneli Mahmut’a “Sultan” ünvanı verilmiştir.
Gazneliler bilim ve edebiyata önem vermişlerdir. Sultan Mahmut, dönemin en ünlü matematik ve astronomi bilgini Biruni için “sarayımın en değerli hazinesi” ifadesini kullanmıştır. Ayrıca edebiyat alanında Firdevsi, 60 bin beyitten oluşan destansı bir anlatımı olan “Şehname” adlı eseri yazmıştır.
1040 yılında Büyük Selçuklu Devleti ile yaptıkları Dandanakan Savaşı’nda yenilmiş ve yıkılma sürecine girmiştir.
İlk Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet
Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra siyasi, ekonomik ve sosyal-kültürel hayatlarında bazı değişimler yaşamıştır. Şimdi bu değişimleri inceleyelim:
Siyasi (Yönetim) Alandaki Değişimler
- Önceden “Kurultay” da devlet meseleleri görüşülürdü, artık “Divan” da görüşülmektedir.
- Hükümdarlar önceden “Han”, “Hakan”, “Kağan” gibi ünvanlar kullanılırken artık “Sultan” ünvanı kullanmaya başladılar.
- Hükümdarlar Halife (İslam dünyası lideri) onayı ile tahta geçmeye başladılar.
- Türkler artık fetihlerini “gaza ve cihad” anlayışı ile yapmaya başladılar.
- Toplum ve devlet yönetiminde Töre (Örf-i Hukuk) ile birlikte İslamiyet’in etkisiyle dini kurallar da (Şer’i Hukuk) benimsenmeye başlandı.
Sosyal-Kültürel ve Mimari Alandaki Değişimler
- İslam dini etkisiyle yeni eserlerin yazılmasıyla Türk-İslam edebiyatı oluşmuştur.
- Türk-İslam bilginleri (Biruni, Cezerî, Kindî, İbn-i Sinâ, Hârezmî, Uluğ Bey gibi…) yaptıkları çalışmalarla döneme damgasını vurmuştur.
- Medreselerin sayısı hızla artmış ve eğitim faaliyetleri yaygınlaşmıştır.
- Arap alfabesi kullanılmaya başlanmıştır.
- Minyatür sanatı devam etmiş, heykelcilik İslamiyet etkisi ile zayıflamıştır.
- Önceden “12 Hayvanlı Türk Takvimi” kullanılırken İslamiyet’ten sonra “Hicri Takvim” kullanılmıştır.
- Ticaretin canlanması ve güvenliği için “Ribat” adı verilen kervansaraylar ile “Bimarhane” adı verilen ilk hastaneler yapılmıştır.
Faydalı olması dileğimle…
Sosyal Bilgiler Öğretmeni Necati YALÇIN
03.12.2022
| 6.sınıf sosyal bilgiler türkler islamiyetle tanışıyor özet ilk türk islam devletleri özet karahanlılar özet gazneliler özet ilk türk-islam devletlerinde kültür ve medeniyet |
