Türkistan’da Kurulan İlk Türk Devletlerinin Medeniyetimize Katkıları (Konu Özeti)

Türklerin tarihte ilk görüldüğü yer Orta Asya’dır. Buraya aynı zamanda Türklerin yaşadığı yer anlamına gelen “Türkistan” da denilmektedir. Doğusunda Kingan Dağları, batısında Hazar Denizi, kuzeyinde Baykal Gölü, güneyinde Karanlık Dağları ve Himalaya Dağları bulunur.

Zamanla Türklerin bir kısmı Orta Asya’dan ayrılarak dünyanın farklı coğrafyalarına göç ederek devletler kurmuşlardır.

Türklerin Orta Asya’dan Göç Etmesinin Nedenleri:

• Olumsuz iklim şartları,
• Kuraklık ve otlakların azalması,
• Boylar arası mücadele,
• Çin baskısı,
• Hayvan hastalıkları,
• Nüfus artışı,

ORTA ASYA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ

Asya Hun (Büyük Hun) Devleti (M.Ö.220 – MS216)

• Tarihte bilinen ilk Türk Devletidir.
• Teoman tarafından kurulmuştur.
• Çinliler ile İpek Yolu’na hakim olmak için mücadele etmişlerdir.
• Çin Seddi bu dönemde yapılmıştır.
• Devlet en güçlü zamanını Mete Han zamanında yaşamıştır.
• Mete Han ordu yönetiminde “Onluk Sistemi”; devlet yönetiminde “İkili Teşkilatı” bulmuştur.
• Oğuz Kağan Destanı Asya Hun Devleti’ne aittir.

Asya Hun Devleti taht kavgaları ve Çin entrikaları yüzünden kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunları Avrupa’ya doğru göç ederek Kavimler Göçü’ne neden olmuştur.

Kök Türk (Göktürk) Devleti (552-630)

• Tarihte “Türk” adıyla kurulan ilk devlettir.
• Bumin Kağan tarafından kurulmuştur.
• Devletin merkezi “Ötügen”dir.
• 38 harften oluşan Kök Türk alfabesini kullanmışlardır.
• Kök Türklerin “Türk” kelimesini devlet adı olarak kullanmaları ve kendi alfabelerini oluşturmaları “milliyetçi” olduklarını kanıtlar.
• Ergenekon Destanı Kök Türklere aittir.

II.Kök Türk (Kutluk) Devleti (682-745)

• Kutluk Kağan (İlteriş Kağan) tarafından kurulmuştur.
• En önemli hükümdarı Bilge Kağan’dır.
• Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ile birlikte devleti yönetmiştir. En büyük yardımcıları Vezir Tonyukuk olmuştur.
• Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri olan Kök Türk kitabeleri bu dönemde dikildi. Kök Türk Kitabeleri aşağıdaki isimlerle de anılmaktadır.

• Kök Türk Kitabeleri Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Kitabelerden o dönemde Türklerin yaşayışları, mücadeleleri hakkında bilgi alıyoruz. Kitabeler devlet yönetimi konusunda bilgi içerirken halka da öğüt vermektedir. “Türk” kelimesi ilk kez bu kitabelerde yer almaktadır.

Uygur Devleti (745-840)

• Kutluk devletine son veren Karluk, Basmil ve Uygur boyları tarafından kurulmuştur.
• Başkentleri Karabalgasun (Ordubalık) ‘dur.
• Yerleşik hayata geçen ilk Türk Devletidir.
• Çinlilerden etkilenerek Maniheizm dinini benimsemişlerdir. Bu dinde et yemek ve savaşmak yasaktı. Bundan dolayı savaşçı özelliklerini kaybetmişlerdir.
• Et yemek yasak olduğu için hayvancılığı terk ederek tarımla uğraşmışlar ve yerleşik yaşama geçmişlerdir. Yerleşik yaşama geçtikleri için saraylar, tapınaklar gibi mimari eserler inşaa etmişlerdir.
• 18 harfli Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.
• Göç ve Türeyiş adlı iki destan Uygurlara aittir.
• 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır.

ORTA ASYA İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR ve UYGARLIK

YÖNETİM YAPISI

• Türk devletlerinde yönetimi tek bir kişi sağlardı. Bu yöneticilere “han,” “hakan” veya “kağan” gibi isimler verilirdi.
• Türklerde devleti yönetme yetkisinin Gök Tanrı’dan geldiğine inanılırdı, buna “kut” ya da “kut anlayışı” denirdi.
• Hükümdarın kardeşine “Yabgu” adı verilirdi. Hükümdar, kardeşi (Yabgu) ile birlikte devleti doğu-batı şeklinde birlikte yönetirdi. Buna “İkili Teşkilat” adı verilirdi.
• Devlet işlerinin konuşulup karara bağlandığı meclise “Kurultay” ya da “Toy” (Keneş, Kengeş) denirdi. Kağan kurultaya başkanlık eder ve son söz Kağan’a aitti, bu anlamda bir danışma meclisi gibi çalışırdı. Kağan’ın eşi olan “Hatun” da bu Kurultay’a katılır ve yönetimde söz sahibi olurdu.

ASKERİ YAPI

• Mete Han orduyu on ve onun katları şeklinde (onbaşı, yüzbaşı, binbaşı…) düzenleyerek “Onluk Sistemi” oluşturmuştur. Onluk sistem günümüzde hem ülkemizde hem de dünyada yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
• Türk ordusu genellikle atlı askerlerden (süvariler) oluşurdu, bu da onlara savaşta hızlı hareket etme imkânı sağlardı.
• İlk Türk Devletlerinde eli silah tutan herkes asker kabul edilirdi. Kadın-erkek, yaşlı-genç herkes ordunun bir parçasıydı. Bu anlayışa “Ordu-Millet” denilmekteydi.
• En ünlü taktikleri, sahte geri çekilme ile düşmanı pusuya düşürmeye dayanan “Turan Taktiği” (kurt oyunu, kurt kapanı, hilal taktiği) idi.

SOSYAL HAYAT ve HUKUK

• Türk devletlerinde “coğrafya” ve “töre” sosyal yaşamı belirlerdi.
• Temel geçim kaynağı hayvancılıktı. Hayvanlara otlak bulmak için yayla ve ovalar arasında kıl keçesinden yapılmış çadırlarda konargöçer bir hayat sürerdi.
• Sosyal yapının en küçük ve en önemli birimi aileydi (oguş). Bu yapı kan bağına dayanır ve bölünmez kabul edilirdi. Aileler birleşerek Urug (sülale), Uruglar birleşerek Boyları, Boylar da Budunu (millet) oluştururdu.
• Toplum düzeni herkesin uyması zorunlu olan “Töre” adı verilen yazısız kurallar ile sağlanmaktaydı. Törenin en önemli özelliği yazısız olması ve Hakanın bile uymak zorunda olmasıdır.

SANAT

• Türklerin sanatı, yaşadıkları coğrafya ve konargöçer (göçebe) yaşam tarzından etkilenmiştir.
• Türkler sürekli yer değiştirdikleri için, sanat eserleri genellikle kemer tokası, kılıç ve at koşum takımı gibi taşınabilir eşyalar görülürdü.
• Tahta oymacılığı ve maden işlemeciliği oldukça gelişmişti.
• Yerleşik hayata geçen Uygurlarla birlikte, mimari eserler (tapınaklar) ve minyatür sanatı (küçük resimler) görülmeye başlanmıştır.
• Heykel sanatının bir örneği olan “Balballar,” önemli devlet adamları öldüğünde, sağlığında öldürdüğü düşman sayısı kadar dikilirdi.

EKONOMİ

• Türkistan’daki geniş bozkırlar ve karasal iklim nedeniyle en önemli geçim kaynağı hayvancılıktı.
• Demircilik ve madencilik (kılıç, kalkan yapmak için) başlıca mesleklerdi.
• Su kaynaklarına yakın yerlerde tarım faaliyetleri de (buğday, mısır) vardı. Ticaret “değiş-tokuş” esasına dayanıyordu. Türkler Çin’e canlı hayvan ve kürk gibi ürünleri satar, karşılığında ipek gibi mallar alırdı.

DESTANLAR

• Türkler yazıyı geç kullandıkları için destan, sav, sagu, koşuk gibi sözlü edebiyat ürünleri yaygındı.

Destan Nedir?

Toplumların hayatında önemli olayların (savaş, göç, afet, kahramanlık) abartılarak anlatıldığı eserlere denir.

Orta Asya Türk Devleti	Ait Olduğu Destan Adı
Asya Hun Devleti	Oğuz Kağan Destanı
Kök Türk Devleti	Ergenekon Destanı
Uygur Devleti	Göç ve Türeyiş Destanı

• Kök Türklerin ve Uygurların kendilerine ait Türk alfabeleri bulunmaktaydı. Kök Türklere ait “Orhun Yazıtları” Kök Türk alfabesi ile yazılmıştır.

---

Faydalı olması dileğimle…
Sosyal Bilgiler Öğretmeni Necati YALÇIN
14.12.2025

6.sınıf sosyal bilgiler türkistanda kurulan ilk türk devletleri nelerdir konu özeti asya hun devleti göktürk devleti uygur devleti mete han ikili teşkilat nedir onluk sistem nedir kurultay nedir hatun kime denir kut anlayışı nedir maniheizm balbal nedir orhun yazıtlarının önemi nedir orta asya türk devletleri destanları