VII-XIII. Yüzyıllar Arasında İslam Medeniyetinin İnsanlığın Ortak Mirasına Katkıları (Konu Özeti)

İSLAMİYET ÖNCESİ DÖNEM (Cahiliye Dönemi)

İslamiyet öncesi Arap yarımadasında siyasi birlik yoktu, Araplar kabileler halinde yaşıyorlardı. Putlara tapmak anlamına gelen putperestlik inancı vardı. İnsanlar köle olarak kullanılıyor ve kız çocuklarına değer verilmiyordu.

HZ. MUHAMMED DÖNEMİ

Peygamberimiz 571 yılında Mekke’de doğdu. Peygamberimize Hira Mağarasında Cebrail aracılığıyla ilk vahiy geldi ve İslam dini Peygamberi oldu. (620) Hz. Muhammed başta eşi Hz. Hatice ve yakın çevresine İslamiyet’i yaymaya başladı ama Mekkeli müşrikler İslamiyet’in yayılmasına engel oldu.

Hicret (622)

Mekkeli müşriklerin baskısı nedeniyle az sayıda Müslüman Mekke’den Medine’ye göç ettiler, bu olaya “Hicret” denilmektedir (622). Hicret ile İslam Devleti kurulmuş oldu.

Hicret (622) olayı aynı zamanda Müslümanların kullandığı Hicri Takvimin başlangıcı (0 yılı) kabul edilir.

Bedir, Uhud ve Hendek Savaşları

Mekkeli müşrikler İslamiyet’in giderek güçlenmesinden rahatsız oldular ve Medineli Müslümanlar ile Mekkeli müşrikler arasında sırasıyla aşağıdaki savaşlar yapıldı.

Savaş ve Tarihi	Açıklama
Bedir Savaşı – 624	İlk savaştır, Müslümanlar kazandı.
Uhud Savaşı – 625	Müslümanlar kaybetti.
Hendek Savaşı – 627	Savunma savaşıdır. Müslümanlar kazandı.

Mekkeliler, bu savaşlardan sonra imzalanan Hudeybiye Antlaşması (628) ile Müslümanları resmen tanıdı; ancak antlaşmayı bozmaları üzerine Mekke fethedildi (630) ve İslamiyet Arap Yarımadası’na yayıldı.

Veda Hutbesi ve Peygamberimizin Vefatı (632)

Peygamberimiz son Kabe ziyaretinde Müslümanlara Veda Hutbesi ile seslenmiştir. Bu hutbede cahiliye dönemi uygulamalarının kaldırıldığını belirterek eşitliğe vurgu yapmıştır. Ardından kısa bir süre sonra vefat etmiştir (632).

Peygamberimiz Dönemi İslam Medeniyeti

İslam medeniyetinin temelleri, Hz. Muhammed döneminde atılmıştır. Bu dönemin temel katkıları şu şekilde özetlenebilir:

• Eğitimde İlk Adımlar: Medine’de inşa edilen Mescid-i Nebevî, sadece bir ibadethane değil, aynı zamanda bir eğitim merkezi olarak da hizmet vermiştir. Mescidin suffe adı verilen bölümü, kimsesiz Müslümanların barındığı ve ilimle meşgul olduğu bir okul görevi görmüştür. Ayrıca, Bedir Savaşı’nda esir alınan okuryazar esirler, on Müslümana okuma yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakılmıştır. Küttâb, çocuklara okuma yazma öğreten ve dinî eğitim veren kurumdur.

• Hukukun Temeli: Medine’de farklı etnik ve dini gruplar arasında hukuki bir zemin oluşturan Medine Vesikası, şehirdeki hak ve sorumlulukları belirlemiştir. Bu vesika, bazı düşünürler tarafından tarihin ilk yazılı anayasası olarak kabul edilmektedir.

• Sağlık ve Bilim: Hz. Muhammed’in tedavi konusundaki tavsiyeleri Tıbb-ı Nebevî olarak adlandırılmıştır. Kendisi, insanlara tedavi olmalarını öğütlemiş ve Hendek Savaşı’nda yaralananların tedavisi için Mescid-i Nebevî’nin avlusuna bir çadır kurdurmuştur.

• Mimarinin Başlangıcı: Medine’de Müslümanların ortak çalışmasıyla inşa edilen Mescid-i Nebevî, İslam döneminin ilk büyük mimari eserlerinden biri olmuştur.

DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661)

Dört Halife Dönemi’nde Irak, İran, Horasan, Azerbaycan, Suriye, Filistin, Mısır, Kıbrıs Adası gibi yerler fethedildi. Gerçekleştirilen fetihler sayesinde İslam kültür ve medeniyeti geniş bir coğrafyaya yayılma imkânı buldu.

1. Hz. Ebubekir Dönemi

İlk halifedir. Kur’an-ı Kerim kitap haline getirildi. İslamiyet Arap yarımadası dışına yayılmaya başladı.

2. Hz. Ömer Dönemi

Adaleti ile ön plana çıkan ve devlet teşkilatlanmasında yenilikler yapan bir halifedir. Divan teşkilatını kurmuştur. Hicri takvim kullanılmaya başlanmıştır. Suriye, Filistin, İran, Irak fethedilmiştir.

3. Hz. Osman Dönemi

Kur’an-ı Kerim çoğaltıldı ve önemli merkezlere gönderildi. İlk donanma kuruldu (deniz kuvveti) ve Kıbrıs alındı. Libya, Tunus, Horasan fethedildi İslamiyet geniş bir coğrafyaya yayıldı.

4. Hz. Ali Dönemi

Müslümanlar arasında ayrılıklar ve iç karışıklıklar yaşandı, fetihler durdu. Hz. Ali’nin ölümüyle dört halife dönemi sona erdi.

Dört Halife Dönemi İslam Medeniyeti

Dört Halife döneminde İslam medeniyeti gelişmeye ve kurumsallaşmaya devam etmiştir. Bu dönemin öne çıkan gelişmeleri şunlardır:

• Kültürel Mirasın Korunması: Kur’an-ı Kerim, Hz. Ebu Bekir döneminde bir araya getirilerek tek bir kitap (mushaf) hâline getirilmiş, Hz. Osman döneminde ise çoğaltılarak önemli İslam merkezlerine dağıtılmıştır.

• Devlet Yönetimi: Hz. Ömer döneminde devletin kurumsallaşması hızlanmıştır. Divan teşkilatı (devlet işlerinin kaydedildiği ve yönetildiği idari kurum), Beytülmal (devlet hazinesi) gibi önemli kurumlar oluşturulmuş ve Hicri Takvim kullanılmaya başlanmıştır.

• Şehircilik ve Mimari: Hz. Ömer’in halifeliği sırasında Irak ve Mısır’da Küfe, Basra ve Fustat gibi yeni şehirler kurulmuştur.

• Eğitime Verilen Önem: Hz. Ali, eğitime ve bilime verdiği büyük önemle öne çıkar; açtığı okullarda kendisinin de bizzat ders vermesiyle bu alana desteğini göstermiştir. Onun “İlim bayrağımdır, nereye gitsem benimledir.” sözü, bilime olan bağlılığını açıkça ortaya koymaktadır.

EMEVİ DEVLETİ DÖNEMİ (661-750)

Muaviye tarafından Şam (Suriye) merkezli olarak kurulmuştur. Emeviler Döneminde fetihler hızlanmış ve İspanya’dan Orta Asya’ya kadar geniş bir coğrafyaya hakim olunmuştur. İslam ordularının İspanya’yı fethetmesiyle İslamiyet Avrupa’da yayılmıştır.

Emeviler izlediği mevali-köle (Arap milliyetçiliği, Arap üstünlüğü) politikası ile Arap olmayanlara değer vermemiştir. Bu anlayış Türklerin Müslüman olmasını engellediği gibi devletin yıkılmasını hızlandırmıştır.

Emevilerde halifelik babadan oğula geçen bir saltanata dönüşmüştü.

Emevi Dönemi İslam Medeniyeti

Emevîler dönemi, İslam Devleti’nin sınırlarının genişlediği ve kültürel alanda önemli gelişmelerin yaşandığı bir süreç olmuştur. Bu dönemin başlıca katkıları şunlardır:

• Bilimsel Çalışmaların Başlaması: Hz. Muhammed’in vefatından sonra ortaya çıkan sorunlara çözüm arayışı, Müslümanları bilimsel çalışmalara yöneltmiştir. Bu dönemde dinî bilimlerin yanı sıra pozitif ve sosyal bilimlerde de çalışmalar yapılmış; felsefe, astronomi, tıp ve kimya gibi alanlardaki eserler Arapçaya çevrilerek bilimsel birikimin gelişmesine zemin hazırlanmıştır.

• Kültür ve Yönetim: Devletin resmî dili Arapça olarak kabul edilmiş (Arapçalaştırma) ve ilk bağımsız İslam paraları bastırılmıştır. Bu adımlar, kültürel ve siyasi birliğin güçlenmesine yardımcı olmuştur. Bu kültürel birleşme, sanat alanında da kendini göstermiştir.

• Sanat: Özellikle kitap sanatları büyük ilgi görmüş; hüsnühat (güzel yazı), tezhip (süsleme) ve cilt sanatı gibi sanat dalları gelişmiştir.

• Mimari: Şam’daki Emeviyye Camii, dönemin en önemli mimari yapılarından biri olarak hem ibadethane hem de bir ilim merkezi olarak kullanılmıştır.

• Endülüs Emevî Devleti: Emevîler, İspanya’da (Endülüs) bir devlet kurarak Avrupa’yı bilim, sanat ve mimari alanlarında derinden etkilemiştir. Bu dönemin en ünlü eseri Kurtuba Ulucamii‘dir. Avrupalılar, kâğıt yapımını Endülüs’teki Müslümanlardan öğrenmişlerdir.

ABBASİ DEVLETİ DÖNEMİ (750-1258)

Emevilerden sonra İslam Devletini Abbasiler yönetmiştir. Abbasiler Emeviler gibi Arap milliyetçisi değildi, çevresindeki toplumlara hoşgörü ile yaklaşmışlardı. Türkler bu dönemde İslamiyet ile tanışarak kitleler halinde Müslüman olmuştur.

Talas Savaşı (751): Abbasi ile Çin arasında Orta Asya hakimiyeti için yapılan bu savaşta Türkler Abbasi Devletini desteklemiş ve savaşı onlar kazanmışlardır.

Bu savaş sonunda;

• Orta Asya Çin hakimiyetine girmekten kurtuldu.
• Türkler İslamiyet’i benimsemeye başladı.
• Türk-İslam tarihi başlamış oldu.

Talas Savaşı sonunda Türk-Abbasi ilişkileri ilerlemiş, Türkler askeri yeteneklerinden dolayı Abbasi ordusunda önemli görevler üstlenmiştir. Abbasiler Türklere özel “Samarra” adlı şehri kurmuş ve sınır güvenliklerini sağlamak için Türkeri “Avasım” adını verdiği Bizans sınırına yerleştirmiştir.

Abbasi Dönemi İslam Medeniyeti

Abbâsîler dönemi, İslam bilim ve kültürünün altın çağı olarak kabul edilir. Bu dönemde inşa edilen şehirler ve saraylar, İslam medeniyetinin ihtişamını, Abbâsîlerin zenginliğini ve sanata verdikleri değeri yansıtır. Bu dönemde insanlığın ortak mirasına yapılan başlıca katkılar şunlardır:

• Bilim ve Eğitim Merkezi – Beytülhikme: Bağdat’ta kurulan Beytülhikme (Hikmet Evi), bir akademi ve kütüphane olarak hizmet vermiştir. Burada farklı kökenlerden gelen bilginler, Yunan, Hint ve Fars medeniyetlerine ait eserleri tercüme etmiş; matematik, tıp ve felsefe gibi alanlarda önemli araştırmalar yürütmüştür.

• Tıp Alanında Gelişmeler: Büyük tıp âlimi İbn-i Sina‘nın el-Kânûn fi’t-Tıbb (Tıbbın Kanunu) adlı eseri, Batı dünyasında yüzyıllarca tıp fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.

• Hukuk Sisteminin Gelişimi: Devletin adalet teşkilatında önemli bir gelişme olarak kâdı’l-kudâtlık (başkadılık) kurumu oluşturulmuştur.

• Mimari Eserler: Samerra şehrinde inşa edilen ve kendine özgü sarmal minaresiyle tanınan Samerra Ulu Camii, Abbâsî mimarisinin en dikkat çekici örneklerinden biridir.

• Dönemin Sonu: 1258 yılında Moğolların Bağdat’ı işgal ederek kütüphaneleri yakıp yıkması, İslam medeniyetinin gelişimine büyük zarar vermiştir.

SONUÇ

VII. ve XIII. yüzyıllar arasında İslam medeniyeti, Avrupa’nın durgunluk yaşadığı bir dönemde insanlığın meşalesini taşımıştır. Eğitimden bilime, sanattan mimariye, hukuktan insan haklarına kadar pek çok alanda, günümüz dünyasını dahi şekillendiren çok değerli ve kalıcı katkılar sağlamıştır. İslam dünyasında geliştirilen bu zengin bilgi birikimi, daha sonra Endülüs ve Haçlı Seferleri aracılığıyla Avrupa’ya aktarılmış ve kıtada yaşanacak olan Rönesans’a da ilham kaynağı olmuştur.

---

Faydalı olması dileğimle…
Sosyal Bilgiler Öğretmeni Necati YALÇIN
25.12.2025

6.sınıf sosyal bilgiler VII-XIII. Yüzyıllar Arasında İslam Medeniyetinin İnsanlığın Ortak Mirasına Katkıları hz muhammed dönemi islam medeniyeti dört halife dönemi islam medeniyeti emeviler dönemi islam medeniyeti abbasiler dönemi islam medeniyeti islam dünyasında eğitim islam ve mimari islam ve sanat